Kolegiata Żuławska św. Mateusza

Na żuławskiej równinie, w samym sercu Nowego Stawu, wyrasta monumentalna bryła Kolegiaty św. Mateusza. Ta gotycka świątynia od wieków dominuje nad okolicą, będąc nie tylko najważniejszym zabytkiem miasta, ale i jednym z najbardziej imponujących kościołów całych Żuław. Jej masywne wieże, ceglane mury i bogate wnętrze przyciągają uwagę zarówno miłośników historii, jak i tych, którzy szukają w architekturze śladów dawnych epok. Kolegiata św. Mateusza to miejsce, gdzie historia, sztuka i duchowość splatają się w niezwykłą opowieść, którą warto poznać z bliska.

Historia i znaczenie kolegiaty

Początki świątyni i rozwój miasta

Korzenie kolegiaty sięgają początków XIV wieku, kiedy Nowy Staw zaczął się dynamicznie rozwijać pod wpływem osadnictwa niemieckiego i holenderskiego. W 1400 roku mieszczanie podjęli decyzję o budowie nowego, miejskiego kościoła – świątyni, która miała podkreślić rosnące znaczenie miasta na Żuławach. Budowa trwała kilkadziesiąt lat i zakończyła się pod koniec XV wieku, a już w 1408 roku kościół został konsekrowany. Nowa świątynia stała się symbolem niezależności parafii miejskiej, wyodrębnionej ze starej parafii św. Ducha w Nytyskiej Wsi.

Monumentalna bryła kolegiaty, wzniesiona na peryferiach ówczesnego miasta, miała także znaczenie obronne. Kościół św. Mateusza szybko zyskał miano „Bazyliki Żuławskiej” – określenie to pojawiało się zarówno w dokumentach kościelnych, jak i w ustnej tradycji mieszkańców. Przez wieki świątynia była miejscem najważniejszych wydarzeń religijnych i społecznych Nowego Stawu, a jej ranga została formalnie potwierdzona w 2002 roku, kiedy otrzymała tytuł kolegiaty.

Przebudowy, pożary i odbudowy

Kolegiata św. Mateusza przeszła przez wiele burzliwych momentów. W 1568 roku wnętrze kościoła strawił pożar, ale już kilka lat później, dzięki fundacji opata oliwskiego Kaspra Geschkau, świątynię odbudowano, zachowując jej gotycki charakter. W kolejnych wiekach przeprowadzano remonty i przebudowy, które nie zatarły pierwotnego stylu budowli. Szczególnie cenne są sklepienia gwiaździste i krzyżowe w prezbiterium oraz zakrystii, wykonane przez gdańskiego mistrza Bartłomieja Pipera.

Kolegiata szczęśliwie przetrwała obie wojny światowe bez większych zniszczeń, a ostatnie poważniejsze prace konserwatorskie przeprowadzono w latach 2011–2012. Dziś świątynia jest nie tylko miejscem kultu, ale także ważnym punktem na mapie turystycznej regionu.

Architektura – gotycki majestat na Żuławach

Monumentalna bryła i dwie wieże

Kolegiata św. Mateusza zachwyca już z daleka swoją monumentalną sylwetką. To największy gotycki kościół na Żuławach i trzecia pod względem wielkości świątynia w diecezji elbląskiej. Budowla ma imponujące rozmiary: 30 metrów szerokości, 55 metrów długości i około 55 metrów wysokości. Charakterystycznym elementem jest dwuwieżowa fasada zachodnia – wieże są nierównej wysokości, co nadaje bryle niepowtarzalny rytm. Na szczególną uwagę zasługuje także zachodni szczyt nawy głównej, bogato profilowany i zdobiony gotyckimi detalami.

Otoczenie kolegiaty tworzy starodrzew, który podkreśla majestat budowli i wprowadza atmosferę spokoju oraz harmonii. Ceglane mury, ostrołukowe okna i liczne portale sprawiają, że świątynia jest doskonałym przykładem gotyckiej architektury sakralnej Pomorza.

Wnętrze – harmonia i bogactwo detali

Wnętrze kolegiaty to przestrzeń pełna światła i gotyckiej harmonii. Trzynawowa hala wsparta na ośmiobocznych filarach zachwyca proporcjami i rozmachem. Nawy boczne oddzielone są od głównej filarami, które prowadzą wzrok ku ołtarzowi głównemu. Nad prezbiterium rozpościera się sklepienie gwiaździste, a w zakrystii – sklepienie krzyżowe, oba wykonane z niezwykłą precyzją.

Ołtarz główny, manierystyczny, pochodzi z 1609 roku i został sprowadzony z kościoła św. Katarzyny w Braniewie. W centralnej części ołtarza znajduje się obraz przedstawiający powołanie św. Mateusza – scena, w której Chrystus zwraca się do celnika Lewiego słowami „Pójdź za Mną”. W nawach bocznych i prezbiterium można podziwiać XIX-wieczne ołtarze: Biczowania Chrystusa, Ukrzyżowania Chrystusa, Najświętszej Maryi Panny oraz św. Józefa. Wnętrze kryje także liczne epitafia, zabytkowe konfesjonały i stalle, a także cenne detale snycerskie i malarskie.

Wrażenie robi również płaski, drewniany strop, który zachował się mimo licznych przebudów. Drewniana nadbudowa wieży północnej pochodzi z 1704 roku i jest jednym z ciekawszych przykładów barokowych dodatków do gotyckiej bryły.

Kolegiata dziś – duchowość i życie lokalnej społeczności

Ranga kolegiaty i kapituła żuławska

Od 2002 roku świątynia nosi tytuł Kolegiaty Żuławskiej, co formalnie potwierdza jej wyjątkową rangę. Przy kolegiacie działa Kapituła Żuławska – kolegium kanoników, które uświetnia liturgię i dba o duchowe życie parafii. Kolegiata św. Mateusza pozostaje centrum religijnym, kulturalnym i społecznym Nowego Stawu, a jej mury są świadkami najważniejszych wydarzeń w życiu miasta.

Wokół kolegiaty rozciąga się malowniczy plac, z którego rozpościera się widok na rynek i zabytkową zabudowę Nowego Stawu. To miejsce, gdzie historia przeplata się z codziennością, a gotycka architektura współgra z żuławskim pejzażem.

Informacje dla odwiedzających

Kolegiata św. Mateusza znajduje się w centrum Nowego Stawu, przy Placu Kardynała Stefana Wyszyńskiego 1. Dojazd z Malborka zajmuje około 20 minut samochodem, a do miasta kursują także autobusy regionalne. Zwiedzanie kolegiaty jest możliwe codziennie poza godzinami nabożeństw – warto wcześniej skontaktować się z parafią, aby umówić się na wejście do wnętrza. Wstęp do świątyni jest bezpłatny, choć mile widziane są datki na utrzymanie zabytku. W okresie letnim organizowane są koncerty organowe i wydarzenia kulturalne, które dodatkowo podkreślają wyjątkową atmosferę tego miejsca.

Podsumowanie

Kolegiata Żuławska św. Mateusza w Nowym Stawie to nie tylko największy gotycki kościół na Żuławach, ale także miejsce, które od wieków kształtuje tożsamość lokalnej społeczności. Jej monumentalna architektura, bogate wnętrze i niezwykła historia sprawiają, że wizyta w tej świątyni staje się prawdziwą podróżą w czasie. Spacerując wśród ceglanych murów i podziwiając detale ołtarzy, można poczuć ducha dawnych epok i zrozumieć, jak wielką rolę odgrywała kolegiata w życiu miasta. To miejsce, które zachwyca nie tylko miłośników architektury i historii, ale każdego, kto szuka autentycznych, pełnych znaczenia przestrzeni na mapie Żuław.