Młyn Górny

Wśród licznych zabytków Malborka, Młyn Górny zajmuje miejsce szczególne. To niepozorny, ale niezwykle ważny element dawnego krajobrazu miasta, który przez wieki pełnił kluczową rolę w codziennym życiu mieszkańców. Położony na południowy wschód od zamku, nad sztucznie wytyczonym kanałem Młynówką, Młyn Górny był jednym z filarów średniowiecznego systemu gospodarczego Malborka i świadkiem burzliwej historii regionu. Jego ceglane mury, gotyckie detale i zachowane elementy konstrukcyjne przenoszą w czasy, gdy miasto tętniło życiem, a młynarze należeli do elity miejskich rzemieślników.

Historia Młyna Górnego

Początki i rozwój młynarstwa w Malborku

Młyn Górny, zwany także Piekarskim, został zbudowany prawdopodobnie w drugiej połowie XIV wieku, w okresie największego rozkwitu państwa krzyżackiego. Po raz pierwszy pojawia się w źródłach pisanych w 1401 roku. Jego powstanie wiązało się z utworzeniem systemu fos i kanałów, które miały zapewnić zamkowi i miastu nie tylko ochronę, ale również stały dostęp do wody. Kanał Młynówki, nad którym wzniesiono młyn, powstał pod koniec XIII wieku i był jednym z najważniejszych elementów miejskiej infrastruktury.

Młyn Górny, podobnie jak inne młyny w Malborku, był fundacją krzyżackich urzędników i przez długi czas znajdował się pod ścisłą kontrolą zakonu. Rycerze zakonni inwestowali w budowę i rozbudowę młynów, a dochody z ich pracy zasilały kasę konwentu. Młynarze zobowiązani byli do płacenia czynszów oraz dbania o stan techniczny urządzeń. W trakcie wojny trzynastoletniej wszystkie młyny w Malborku zostały spalone, jednak po zakończeniu konfliktu odbudowano je, a monopol krzyżacki przeszedł w ręce królewskie.

Odbudowy, pożary i zmiany własności

W 1718 roku Młyn Górny padł ofiarą pożaru, lecz dzięki wsparciu króla Augusta II Mocnego został odbudowany. W XIX wieku młyn przeszedł w ręce prywatne, jednak nadal pełnił swoją pierwotną funkcję. Przetrwał również II wojnę światową i aż do jej zakończenia pracował jako młyn parowy. Niestety, po wojnie armia radziecka zdemontowała i wywiozła większość urządzeń mechanicznych, a dom młynarza został spalony. W latach 60. i 70. XX wieku przeprowadzono prace remontowe, które uratowały budynek przed dalszą degradacją.

Architektura i technika młyna

Gotycka bryła i detale konstrukcyjne

Młyn Górny został wzniesiony z czerwonej cegły w stylu gotyckim, na planie prostokąta o wymiarach około 12,8 na 25 metrów. Grube na ponad metr mury oraz dwuspadowy dach oparty na trójkątnych szczytach z charakterystycznymi blendami nadają budowli surowy, a zarazem majestatyczny wygląd. Główne wejście, ostrołukowy portal w północnej elewacji, prowadziło wprost od strony drogi. Wnętrze podzielone było rzędem drewnianych słupów, które podtrzymywały poddasze i umożliwiały rozmieszczenie urządzeń młyńskich.

Początkowo młyn działał w systemie koła podsiębiernego, napędzanego naturalnym przepływem wody. Po odbudowie po wojnie trzynastoletniej zamontowano bardziej wydajny system kół nasiębiernych, które pozwalały na jednoczesną pracę czterech kamieni młyńskich. Obok młyna znajdowały się zabudowania gospodarcze – dom młynarza, spichlerz oraz piła napędzana jednym z kół wodnych, co czyniło z tego miejsca prawdziwe centrum lokalnej produkcji żywności i materiałów budowlanych.

Współczesny wygląd i stan zachowania

Obecnie Młyn Górny znajduje się w rękach prywatnych. Z zewnątrz zachowały się gotyckie elementy, zwłaszcza blendy na wschodniej elewacji, choć budynek nosi ślady licznych przekształceń i remontów. Okna zostały częściowo zamurowane, a elewacje przemurowano cegłą maszynową. Wzmocniono też ściany, a przy budynku pojawiły się betonowe schody i rampa. Mimo tych zmian, Młyn Górny wciąż imponuje swoją bryłą i jest jednym z najciekawszych przykładów średniowiecznej architektury przemysłowej w regionie.

Unikatowe wyposażenie i wystawy

W latach 2011–2012 przeprowadzono kompleksową konserwację i rekonstrukcję wyposażenia młyna. Dzięki temu dziś można podziwiać w pełni sprawny, napędzany siłą ludzkich mięśni drewniany kierat górny – jedyny taki zabytek w Polsce. Wewnątrz prezentowane są także urządzenia młyna kaszowego z XIX wieku, przeniesione z Kościeleczek, oraz liczne narzędzia i przedmioty związane z pracą młynarza: kamienne żarna, wagi, pułapki na myszy czy zabytkowe łożysko z żuławskiego wiatraka-holendra. Na wystawie można znaleźć także napisy przypominające o dawnych zasadach higieny, jak popularne w młynach „Nie pluć na podłogę!”.

Wystawa pozwala z bliska przyjrzeć się dawnym technikom młynarskim i poczuć atmosferę pracy w średniowiecznym młynie. Szczególnie ciekawie prezentuje się mlewnik – stół z dwoma kamieniami młyńskimi o wadze 150 i 200 kilogramów, których obudowa została wykonana z wygiętej na gorąco deski o długości ponad trzech metrów. To prawdziwa gratka dla miłośników historii techniki i rzemiosła.

Informacje dla odwiedzających

Młyn Górny jest częścią kompleksu Muzeum Zamkowego w Malborku. Zwiedzanie możliwe jest od wtorku do niedzieli w godzinach 9:00–19:00 (ostatnie wejście o 16:30). Bilety wstępu kosztują 30 zł (normalny) i 25 zł (ulgowy), dzieci do lat 7 mają wstęp bezpłatny, należy jednak pobrać bilet „0” w kasie muzeum. Bilety można kupić w kasach muzeum lub online, a w cenie wliczony jest audioprzewodnik w wielu językach. Dojazd do Malborka jest dogodny zarówno samochodem, jak i pociągiem – od stacji PKP do zamku i młyna prowadzi krótki spacer przez centrum miasta.

Młyn Górny jako świadek historii i techniki

Młyn Górny to nie tylko zabytek architektury, ale także unikalny pomnik dawnego rzemiosła i techniki. Przez wieki był miejscem pracy, spotkań i rozwoju lokalnej społeczności. Jego losy odzwierciedlają zmienne koleje dziejów Malborka – od potęgi krzyżackiej, przez czasy królewskie, aż po współczesność. Dziś, dzięki staraniom muzealników i pasjonatów historii, młyn znów tętni życiem, a jego wnętrza skrywają fascynujące opowieści o dawnych technologiach i codziennym trudzie młynarzy.

Podsumowanie

Zwiedzanie Młyna Górnego to wyjątkowa okazja, by przenieść się w czasie i zrozumieć, jak ważną rolę odgrywały młyny w życiu średniowiecznych miast. To miejsce, gdzie historia staje się namacalna, a każdy detal architektoniczny i każdy fragment wyposażenia opowiada własną, niepowtarzalną historię. Młyn Górny pozostaje jednym z najciekawszych i najbardziej autentycznych zabytków Malborka, które warto zobaczyć podczas wizyty w tym niezwykłym mieście.